Źródło: Wspólnota. Autorka: Alina Kozińska-Bałdyga

W dawnej Polsce to wieś, gromada była fundamentem organizacji społeczeństwa i państwa, podstawową jednostką samorządu terytorialnego. W czasach zaborów jedynie w zaborze rosyjskim wsie zostały zorganizowane w gminy wielowioskowe, w zaborze pruskim i austriackim wsie były gminami jednostkowymi. Reforma z 1954 roku ujednoliciła podział terytorialny państwa, opierając go na gromadzie, wsi. Dopiero reforma z 1973 roku zlikwidowała gromady i wprowadziła gminy zbiorowe i jednostki pomocnicze gminy niższego rzędu, czyli sołectwa. Wtedy były to organy władzy państwowej, a nie samorządu terytorialnego. Przywrócenie samorządu terytorialnego poprzez ustawę z 1990 roku było decyzją najważniejszą we współczesnej Polsce dla budowania państwa demokratycznego.

Aby niejako "ulepszyć" czy wyeliminować braki ustawy samorządowej, zachęcamy społeczności wiejskie do zakładania stowarzyszeń rozwoju wsi w każdej wsi, sołectwie, które chce się rozwijać. Organizacje powinny powstawać nie tylko dla prowadzenia szkoły czy przedszkola, ale przede wszystkim dla organizowania mieszkańców, uczenia ich odpowiedzialności i aktywności. Stowarzyszenie takie mogą też wspierać szkoły samorządowe lub działać we wsiach, w których nie ma szkoły.

Uważamy, iż stowarzyszenie rozwoju wsi jako organ prowadzący szkołę czy przedszkole jest przyszłościowym rozwiązaniem, otwierającym nowe możliwości rozwoju społeczeństwa, ale jest też rozwiązaniem trudniejszym niż organizacja pozarządowa spoza wsi.

W minionych latach szkoły były przejmowane przez różne inne organy prowadzące - osoby fizyczne, organizacje pozarządowe spoza wsi - fundacje i stowarzyszenia. Działają od wielu lat wiejskie szkoły przejęte przez Stowarzyszenie Pomocy Pokrzywdzonym i Niepełnosprawnym EDUKATOR z Łomży oraz przez Fundację Ekologiczną Wychowanie i Sztuka ELEMENTARZ z Katowic. Obie te organizacje współpracują z Federacją w tworzeniu Koalicji na Rzecz Edukacji Wiejskiej. Są także ogólnopolskie organizacje prowadzące placówki edukacyjne, np. Stowarzyszenie Przyjaciół Szkół Katolickich z Częstochowy. Każde rozwiązanie ma swoje mocne i słabe strony.

Model szkoły prowadzonej przez organizację pozarządową

Organizacja pozarządowa prowadząca placówkę edukacyjną musi mieć w swoim statucie zapisane działania edukacyjne - prowadzenie przedszkola lub szkoły. Placówka utworzona przez NGO może być publiczna albo niepubliczna na prawach publicznej. Na utworzenie placówki publicznej zgodę musi wydać gmina. Placówka niepubliczna jest rejestrowana w gminie na podstawie wniosku organizacji o wpis do ewidencji placówek edukacyjnych w oparciu o decyzję administracyjną. Jeśli wszystkie dokumenty wymagane do rejestracji placówki są prawidłowe, gmina nie może odmówić jej zarejestrowania.

Kluczową sprawą dla utworzenia placówki edukacyjnej jest dysponowanie obiektem - budynkiem lub jego częścią. Jeśli budynek jest własnością gminy, to gmina udostępnia go w oparciu o umowę użyczenia. Zgodnie z Ustawą o systemie oświaty gmina nie może pobierać opłat za użyczenie budynku na cele edukacyjne. Umowę taką zawieraną na okres do lat 3 podpisuje wójt, w przypadku umowy zawieranej na dłuższy okres potrzebna jest uchwała rady gminy. Organ prowadzący - organizacja pozarządowa (NGO) - zatrudnia dyrektora, który zatrudnia nauczycieli. W placówkach prowadzonych przez NGO dyrektor i nauczyciele są zatrudniani w oparciu o Kodeks pracy, a nie Kartę Nauczyciela. Awans zawodowy nauczycieli prowadzony jest zgodnie z Kartą Nauczyciela, ale nie przekłada się wprost na wynagrodzenia nauczycieli, których wysokość jest przedmiotem umowy z organem prowadzącym. Dobry dyrektor, z pomocą stowarzyszenia, tworzy dobrą szkołę.

Finansowanie

Zasady finansowania placówek edukacyjnych prowadzonych przez organizacje pozarządowe są ich wielkim atutem. Obowiązujący system finansowania placówek edukacyjnych prowadzonych przez organizacje pozarządowe racjonalizuje koszty funkcjonowania tych placówek i uruchamia mechanizm rynkowy stymulujący dbałość o jakość edukacji. Kadra nauczycielska i organ prowadzący wiedzą, że za każdym uczniem idą środki finansowe i trzeba zadbać, aby uczniowie i rodzice chcieli wybrać ich szkołę. Zapisy w znowelizowanej ustawie oświatowej dotyczące przekazywania szkół z liczbą uczniów do 70 uczniów i polityka Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji wspierająca przekazywanie zadań własnych samorządów organizacjom pozarządowym, wskazują na pojawiające się coraz wyraźniej tendencje władz państwa do decentralizacji zarządzania prowadzonej z wykorzystaniem NGO. Kryzys ekonomiczny i rosnące zadłużenie gmin będą sprzyjały tym tendencjom, gdyż koszty prowadzenia szkół przez organizacje pozarządowe są niższe. Podobnie też sprzyja temu rozwiązaniu system finansowania zapewniający przekazywanie organowi prowadzącemu innemu niż gmina obligatoryjnej dotacji comiesięcznej. Wartością bezcenną szkół prowadzonych przez NGO jest praca społeczna rodziców i innych mieszkańców wsi. Praca ta ma konkretną wartość ekonomiczną.

Jest wiele powodów, dla których warto wybrać rozwiązanie trudniejsze - lokalne stowarzyszenie jako organ prowadzący, choć przekazanie szkoły lub placówki dużej regionalnej lub ogólnopolskiej organizacji pozarządowej jest łatwiejsze.

Porównanie dwóch modeli szkół i przedszkoli prowadzonych przez organizację pozarządową spoza wsi i stowarzyszenie rozwoju wsi